در بخش پیشین از این نوشتار به سه مکتب فقهی نجف، سامرا ، و قم اشاره کردیم. این سه مکتب همگی هم سن و سال نیستند. نخستین مکتب یعنی مکتب نجف دارای عمری نسبتا طولانی و تولدش به قرن پنجم هجری باز می گردد و دو مکتب دیگر نوپا هستند و بیش از حدود یک قرن واندی از عمرشان نمی گذرد. هر سه در دوران معاصر با تحولات چشمگیری روبرو بوده اند و اگر دوران معاصر را ، دوران تحول اجتهاد در عرصه حقوق اسلامی که بخش اجتماعی و کاربردی فقه است، بنامیم گزاف نگفته ایم. منظور ما از دوران معاصر، مقطع تاریخی دوران تفقه شاگردان شیخ انصاری به بعد است. در این دوران هر سه مکتبی که در فصل پیش گفتیم( مکتب نجف- مکتب سامرا- مکتب قم) سیر تحولی خود را آغاز و به نحو چشمگیری ادامه مسیر داده اند. تحولات اجتهاد در این دوران متاثر است از عوامل و رخدادهای اجتماعی و سیاسی جهانی که جوامع اسلامی را درگیر نموده و فقاهت شیعی نمی توانسته نسبت به آن بی تفاوت باشد و لذا شیعه را در محورهای مختلف عمومی، سیاسی،خصوصی و جزائی متحول ساخته است. در این بخش از نوشتار می خواهیم به نحو خلاصه به عوامل موثر اشاره و نمونه ای از آثار مربوط را به اتکا بر اسناد معتبر ارائه دهیم.
)