بازتاب قاعدة درء در عناصر سه گانه جرم

شیری ورنامخواستی, عباس

doi:10.29252/jlr.2021.224438.2034

بازتاب قاعدة درء در عناصر سه گانه جرم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عباس شیری ورنامخواستی

دانشیار دانشکدة حقوق و علوم سیاسى، دانشگاه تهران

10.29252/jlr.2021.224438.2034

چکیده

قاعده درء در جرم‌ انگاری، تعیین مجازات، دلایل اثبات دعوا و کلیه موضوعات مرتبط با پدیدۀ بزهکاری و مسئولیّت کیفری جریان داشته و از بنیان‌های اصلی حقوق کیفری اسلامی است. هرگونه تردید و شکّ در یافتن منظور قانونگذار موجب تغییرات بنیادی در بارۀ عناصر قانونی، مادی و معنوی جرم خواهد شد و ممکن است سبب تجویز رفتار باشد. هم‌چنین در تعیین نوع و میزان مجازات به ‌طور اساسی تاثیرگذار بوده و ممکن است موجب سقوط یا تغییر نوع مجازات گردد. مسئولیّت کیفری نیز تحت تأثیر این قاعده بازخوانی شده و در مواردی موجب عدم مسئولیت می‌گردد. قاعدة درء در اکثر موضوعات شکلی و ماهوی حقوق کیفری مؤثر است. این قاعده، مرتبط با عدالت کیفری، تفسیر مضیّق قوانین کیفری به نفع متّهم، اصل قانونی بودن جرم و مجازات، نتایج آن و سایر اصول کیفری است. این قاعده شامل کلیه مجازات‌های حدود، تعزیرات و قصاص می‌شود. حتّی در اعمال قواعد مرتبط با دیات نیز این قاعده کاربرد دارد و محدود به حدود نمی‌باشد. در این نوشتار ابتدا بازتاب قاعدة درء در عنصر قانونی جرم و سپس در عناصر مادی و معنوی مورد بحث قرار می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

حقوق جزا و جرم شناسی

عنوان مقاله [English]

Reflection of the rule of Dar (درأ) in the three elements of crime

نویسنده [English]

abbas shiri

professor of law tehran university

چکیده [English]

The rule of Dar’ applies to criminalization, sentencing, reasons for proving litigation and all matters related to the criminal phenomenon and criminal responsibility, and is one of the main foundations of Islamic criminal law.

Any doubt in finding the meaning of the legislator will cause fundamental changes in the legal, material and spiritual elements of the crime and may cause behavioral prescribing. It is also based on the type of sentencing and the amount of punishment, and may cause the cancellation of punishment or change.

Criminal liability is also re-read under the influence of this rule and in some cases leads to irresponsibility. The rule of Dar’ (درأ) is effective in most formal and substantive matters of criminal law. This rule relates to criminal justice, the narrow interpretation of criminal law in favor of the accused, the principle of legality of the crime and its consequences, and other principles of criminal law. This rule includes all the punishments of hudud, ta'zir and qisas . This rule applies even to the rules related to diyat and is not limited to limits. In this article, first the reflection of the rule of law in the legal element of crime and then in the material and spiritual elements is discussed.

کلیدواژه‌ها [English]

Rule of Dar&rsquo
doubt
legal element
material element
spiritual element

مراجع

فهرست منابع

الف) منابع فارسی

کتاب
1. حاجی‌ده‌آبادی، احمد: قواعد فقه جزایی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387.
2. عوده، عبدالقادره: حقوق جزای اسلامی، جلد اوّل، چاپ اوّل، ترجمه: ناصر قربان‌نیا، سعید رهایی، حسین جعفری، بازنگری: عباس شیری، تهران، معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، اردیبهشت 1372.
3. مجموعة آراء شعب دیوان عالی کشور (کیفری)، تهران، انتشارات مرکز مطبوعات و انتشارات قوة قضاییه، بهار 1393.
4. مجموعة آراء شعب دیوان عالی کشور (کیفری)، 1392، تهران.
5. مجموعة آراء دادگاه‌های تجدیدنظر تهران (کیفری)، تهران، تاریخ انتشار دی ماه 1393.
6. مجموعة آراء شعب دیوان عالی کشور (کیفری)، دی ماه 1391، چاپ دوم، تهران، انتشارات مرکز مطبوعات و انتشارات قوة قضاییه، تاریخ انتشار 1393.
7. مجموعه آراء قضایی دادگاه‌های تجدیدنظر استان تهران (کیفری)، 1393، تهران، انتشارات مرکز مطبوعات و انتشارات قوة قضاییه، تاریخ انتشار تابستان 1396.
8. مجموعه آراء دادگاه‌های تجدیدنظر تهران (کیفری)، 1392، تهران، انتشارات مرکز مطبوعات و انتشارات قوة قضاییه، تاریخ انتشار 1395.
9. مجموعه آراء شعب دیوان عالی کشور (کیفری)، 1392، چاپ اوّل، تهران، مرکز مطبوعات و انتشارات قوة قضاییه، تاریخ انتشار 1395.
10. مجموعه آراء قضایی دادگاه‌های تجدیدنظر استان تهران (کیفری)، سال 1391، چاپ اوّل، تهران، مرکز مطبوعات و انتشارات قوة قضاییه، تاریخ انتشار 1393.
11. محقق داماد، سیّد مصطفی، قواعد فقه بخش جزایی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ اوّل، 1379.
12. مذاکرات و آراء هیأت عمومی دیوان عالی کشور، سال 1395، بخش دوم، تهران، چاپ روزنامه رسمی، تاریخ انتشار 1397.
13. مذاکرات و آراء هیأت عمومی دیوان عالی کشور، سال 1397، بخش اوّل، تهران، چاپ روزنامه رسمی، تاریخ انتشار تابستان 1399.
14. مذاکرات و آراء هیأت عمومی دیوان عالی کشور، سال 1398، بخش دوم، تهران، چاپ روزنامه رسمی، تاریخ انتشار تابستان 1400.
مقاله
1. امیدی، جلیل، قاعده درء و تفسیر نصوص جزایی، مجلة مقالات و بررسی‌ها، دفتر 73، تابستان 1382، صفحات 41 تا 56.
2. برهانی، محسن ـ نادری فرد، مریم، تعزیرات منصوص شرعی؛ مفهوم فقهی و مصادیق قانونی، مجلة پژوهش حقوق کیفری، سال سوم، بهار 1394، شمارة 10، صفحات 89 تا 112.
3. حاجی ده‌آبادی، احمد ـ رنگی آبادی، حمیدرضا، تقدّم یا تأخر (ادله) استصحاب بر قاعدة درأ، مندرج در مجلة حقوق اسلامی، سال 21، شماره دوم (پیاپی 52)، پاییز و زمستان 1399، صفحات 415 تا 438.
4. دانشور ثانی، رضا/خسروی، کاظم، بررسی فقهی قاعدة درء با تکیه بر قانون مجازات اسلامی 1392، فصلنامة مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، سال دهم، شمارة 33، بهار و تابستان 1395، صفحات 83 تا 103.
5. ساداتی، سیّدمحمّد مهدی، شرایط اعمال قاعدة درأ در فقه امامیه و قانون مجازات اسلامی، مندرج در مجلة مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال 8، شمارة 14، بهار و تابستان 1392، صفحات 113 تا 146.
6. شیری، عباس، حاکمیّت اصل قانونی بودن مجازات‌ها در تعزیرات منصوص شرعی، فصلنامه تحقیقات حقوقی (علمی)، شمارة 90، تابستان 1399، صفحات 133 تا 155.
7. کرمی، روح‌الله، شبه موضوع قاعدة درء در حقوق ایران، مندرج در آموزه‌های حقوق کیفری دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دوره هفدهم، شمارة 20، پاییز و زمستان 1399، صفحات 3 تا 28.
8. محمودی، فیروز، قاعدة درء و تطبیق آن با تفسیر شکّ به نفع متّهم در حقوق موضوعه، فصلنامة پژوهشی دانشگاه امام صادق 1378، شماره 9، صفحات 123 تا 159.
ب) منابع عربی
1. ابن قدامه، عبدالله، المغنی، جلد 10، بیروت، دارالکتاب العربی النشر و التوزیع، بدون تاریخ.
2. ابن مکی العاملی، محمد (معروف به شهید اوّل)، الدروس، جلد دوم، چاپ اوّل، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیة قم، 1414 هـ.ق.
3. اردبیلی نجفی، احمد بن محمد (معروف به مقدس اردبیلی: مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، جلد 13، قم، مؤسّسه النشر الاسلامی، 1416 هـ.ق.
4. اردبیلی، سید عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، چاپ اوّل، قم، انتشارات دانشگاه مفید، 1427 هـ.ق.
5. الصدوق، ابو جعفر، (معروف به شیخ صدوق)، المقنع، تحقیق؛ لجنتة التحقیق التابعة لمؤسّسة الامام الهادی (ع)، قم، مؤسّسه الامام الهادی (ع)، 1415 هـ.ق.
6. الصدوق، ابوجعفر محمد، من لایحضره الفقیه، جلد 4، الطبعة الثانیة، با تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1404 هـ.ق.
7. العاملی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الاسلام، جلد 15، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1419 ه.ق.
8. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة (دورة 30 جلدی)، جلد 28، چاپ دوم، قم، مؤسّسه آل البیت (ع)، 1414 هـ.ق.
9. حلی، جعفر بن الحسن (معروف به محقق حلّی)، شرائع الاسلام، جلد 4، مع تعلیقات، السیّد صادق الشیرازی، قم، مؤسّسه المعارف الاسلامیة، چاپ الثانیة، 1409 هـ.ق.
10. حلّی، حسن بن یوسف (معروف به علامه حلّی)، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، جلد 5، چاپ اوّل، تحقیق ابراهیم الهادی، قم، مؤسّسه امام صادق (ع)، 1422 هـ.ق.
11. حلّی، حسن بن یوسف، الارشاد، (دوره دو جلدی)، چاپ اوّل، انتشارات جامعه مدرسین حوزة علمیه قم، 1410 هـ.ق.
12. حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء (دورة دو جلدی)، جلد اوّل، قم، انتشارات مکتب مرتضوی، بدون تاریخ.
13. خویی، سیدابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، جلد اوّل، الطبعة الثانیة، نجف، مطبعة الآداب، 1411 هـ.ق.
14. طوسی، محمدالحسن، المبسوط فی الفقه الامامیه، جلد 7 و 8، چاپ سوم، مکتب تهران، مرتضوی، 1387.
15. مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، مؤسّسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، 1406 هـ.ق.
16. مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهة، کتاب الحدود و التعزیرات، المجلد الاوّل، الطبعة الاولی، مدرسة الامام علی بن ابی طالب (ع)، سنة 1418 هـ.ق.
17. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد 21، 29، 41 و 42، چاپ دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، تحقیق محمود قوچانی، مؤسّسه فقه الشیعة من القرن الثامن، 1367 هـ.ق.
ج) درس گفتار
1. شیری، عباس: درس‌گفتار حقوق جزای اختصاصی (1)، دوره کارشناسی، دانشکدة حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، نیم سال اوّل، سال تحصیلی 98ـ97.